Paweł Pomianek ●

Polskie tradycyjne pieśni pasyjne są absolutnym fenomenem. Obok kolęd są bodaj najbardziej cenioną grupą pieśni przypisaną do danego okresu liturgicznego. Dla lepszego ich zrozumienia warto podjąć się refleksji, jakie grupy tematów podejmują i jak możemy je podzielić.

Na początek warto zaznaczyć, że pieśni pasyjne nie są jedyną grupą pieśni śpiewanych w Wielkim Poście. Pieśni postne możemy bowiem podzielić na dwie znacząco różniące się:
– pieśni pokutne – o konieczności nawrócenia i pokuty (np. Bądź mi litościw, Boże nieskończony),
– pieśni pasyjne – o Męce Pańskiej.

Dwie części Wielkiego Postu

Ten podział jest związany również z wyraźnym podziałem Wielkiego Postu na dwie części, o czym w dzisiejszym duszpasterstwie już rzadko się wspomina. Szczególnie w ramach tradycyjnej liturgii Wielki Post dzielono na dwie części:
– okres wielkopostny par excellence (od Środy Popielcowej do końca IV tygodnia Wielkiego Postu),
– okres Męki Pańskiej (od Niedzieli Czarnej do poranka Wielkiej Soboty) – to dlatego w Niedzielę Czarną (dawniej nazywaną również Pierwszą Niedzielą Męki Pańskiej) zasłania się krzyże, na znak, że wchodzimy w czas bezpośredniego rozważania misterium Męki, którego głębia przewyższa wszelkie poznanie zmysłowe (w Liturgii zreformowanej zasłonięcie krzyża przewiduje się na Wielki Czwartek po Mszy Wieczerzy Pańskiej, ale w Polsce szczęśliwie chyba wszyscy trzymają się dawnej tradycji).

Podział pieśni pasyjnych

Poniżej chciałbym zaproponować autorski podział tradycyjnych pieśni pasyjnych. Już na wstępie należy jednak zaznaczyć, że podział ten jest umowny, zaklasyfikowanie utworów do danej grupy nie sprawia, że nie pojawiają się w nim inne motywy (np. Żołtarz Jezusów zawiera również liczne wtrącenia o współcierpieniu Maryi oraz wskazania dotyczące praktykowania nabożeństwa o Męce Pańskiej, a Jezu Chryste, Panie miły naturalnie łączy opis Męki Jezusa z wątkami teologicznymi). Gdy śpiewamy i rozważamy pieśni pasyjne klaruje się jednak ich następujący podział:

– nabożne rozważania o Męce Pańskiej – pieśni odtwarzające historię zdarzeń Wielkich Dni (np. Żołtarz Jezusów, Ogrodzie Oliwny, Jezu Chryste, Panie miły),

– lamenty – pieśni zachęcające do żalu z powodu śmierci Zbawiciela; to wzruszenie ma prowadzić do nawrócenia i pokuty (np. Płaczcie Anieli, Dobranoc, Głowo święta); mogą to być również głęboko osadzone w Biblii lamenty Boga (Ludu, mój ludu),

– pieśni uwypuklające teologię i owoce Męki Pańskiej; często są to pieśni chwały, oddające cześć Krzyżowi (Króla wznoszą się znamiona, Krzyżu święty, Nieskończona, najśliczniejsza),

– pieśni o Matce Bolesnej, które możemy dodatkowo podzielić na:
* lamenty Matki Bożej pod krzyżem (Już Cię żegnam, Najmilszy, Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego),
* pieśni będące towarzyszeniem we współcierpieniu Maryi (Bolejąca Matka stała, Kto jest sługą Matki Świętej).

Niektóre pieśni pasyjne mają szczególną wartość literacką i są perełkami swoich czasów. Na plan pierwszy wysuwa się tutaj pieśń Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne (znana również jako: Żołtarz Jezusow czyli piętnaście rozmyślenia o Bożym umęczeniu) – polska średniowieczna pieśń pasyjna, napisana w 1488 roku przez bł. Władysława z Gielniowa.

Inne – w mojej opinii wyróżnia się w tym względzie Króla wznoszą się znamiona – poruszają swoją głębią teologiczną i licznymi, wcale nie tak oczywistymi, nawiązaniami teologicznymi.

Ciekawostka

Dawniej, szczególnie podczas liturgii (tradycyjna Msza bardzo temu sprzyjała), ale również w domach, pieśni pasyjne śpiewano w długich (często pełnych) wersjach mających po kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt zwrotek. Spośród do dziś popularnych pieśni bodaj najdłuższą i opisującą Mękę Pańską z największą szczegółowością jest utwór Ogrodzie Oliwny, który liczy sobie (w wersjach dostępnych w internecie) 39 zwrotek. My dziś znamy tę pieśń najczęściej jedynie z czterech pierwszych zwrotek opisujących wyłącznie historię Ogrójca.

Do posłuchania

Na koniec podsuwam do posłuchania kilka pieśni pasyjnych w wykonaniu Perfugium, znakomitego zespołu muzyki dawnej, oraz Króla wznoszą się znamiona w wykonaniu scholi Cantorum Minorum Chosoviensis:

Żołtarz Jezusów

Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego

Dobranoc, Głowo święta

Króla wznoszą się znamiona

Poleć innym!